Ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια βλέπουμε να αναπτύσσονται υπόσκαφες κατασκευές είτε για χρήση κατοικίας είτε για ολόκληρα ξενοδοχειακά συγκροτήματα. Στην αρχιτεκτονική ιστορία βέβαια η τάση αυτή μόνο «νέα» δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί. Αντίθετα παραπέμπει στις αρχέγονες λύσεις, που όμως πλέον ιδωμένες υπό ένα σύγχρονο πρίσμα αποτελούν μια νεωτερική προσέγγιση, η οποία μάλιστα ανταποκρίνεται στις επιταγές της εποχής για την ανάγκη βιοκλιματικού σχεδιασμού.Ετσι, ενώ επί δεκαετίες οι άνθρωποι ως δείγμα προόδου και τεχνολογικής εξέλιξης χτίζουν ολοένα και ψηλότερα κτίρια, από τις απλές πολυκατοικίες του παρελθόντος μέχρι τους ουρανοξύστες του σήμερα φιλοδοξώντας να φτάσουν πιο κοντά στον ουρανό, τώρα… επιστρέφουν στα χαμηλά, σχεδόν υπόγεια κτίρια. Αναζητώντας πιθανά μια νέα σχέση με τη γη και ό,τι αυτή μπορεί να προσφέρει παρά τους αλλεπάλληλους «βιασμούς» της που μας έχουν φέρει αντιμέτωπους με τις ολέθριες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.
Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι μετά την… κατάκτηση των ουρανών η τάση αυτή σηματοδοτεί ένα comeback στη γη υπό τους όρους των καινοτόμων λύσεων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Ολα αυτά βέβαια, προς το παρόν και δεδομένης της πραγματικότητας των πολυπληθών αστικών κέντρων, απευθύνονται σε ένα περιορισμένο κοινό. Ουδείς όμως μπορεί να γνωρίζει τι επιφυλάσσει το μέλλον.
Οταν άρχισαν όλα
Οι υπόσκαφες κατοικίες παραπέμπουν ιστορικά στα πρώτα χρόνια του ανθρώπου πάνω στη Γη. Σύμφωνα με τον διάσημο αρχιτέκτονα Νόρμαν Φόστερ, ο οποίος έχει εκπονήσει και τα σχέδια για το mega project του Ελληνικού, το σπήλαιο και η τέντα-στέγαστρο είναι οι δύο αρχέτυπες κατασκευές που έδωσαν το έναυσμα για τη δημιουργία των υπόλοιπων κατασκευών. Σε εκείνη την πρώτη φάση οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από το έδαφος για λόγους επιβίωσης, εξασφαλίζοντας προφύλαξη από τα καιρικά φαινόμενα και τις άλλες απειλές που αντιμετώπιζαν.
Ετσι, η υπόσκαφη κατοίκηση συναντάται αρχικά σε περιοχές όπου το έδαφος ή οι τεφρώδεις βράχοι επέτρεπαν τη χρησιμοποίηση ή τη διαμόρφωσή τους ώστε να προκύψει ένας μικρός ή μεγαλύτερος χώρος που ως καταφύγιο θα τους προστάτευε από κάθε ξένη επιβουλή ή τη μανία της φύσης.
Στην πορεία οι υπόσκαφες κατοικίες σε μορφή οικισμών εμφανίζονται συχνά σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες, όπως στη λεκάνη της Μεσογείου, στην Κίνα και στη Β. Αμερική. Ετσι, τέτοια παραδείγματα συναντάμε σε διαφορετικούς γεωγραφικούς τόπους και χρόνους, όπως στη Σαντορίνη, στα Μετέωρα, στην Καππαδοκία της Τουρκίας, στη Ματέρα της Ιταλίας και αλλού.
Ιδιαίτερα γνωστή στην Ελλάδα είναι ασφαλώς η περίπτωση της Σαντορίνης, όπου τα υπόσκαφα μικρά σπίτια άρχισαν να εμφανίζονται κυρίως την περίοδο των πειρατικών επιδρομών που οδήγησαν τους κατοίκους στα πιο προφυλαγμένα σημεία του νησιού.
Η ύπαρξη φυσικών σπηλαίων, η έλλειψη ξυλείας και η άφθονη ηφαιστειακή τέφρα, υλικό με μονωτικές ιδιότητες, επέτρεψαν την ανάπτυξη των οικισμών που πέρασαν από γενιά σε γενιά. Βέβαια οι φτωχικές υπόσκαφες κατοικίες που ήταν η λύση ανάγκης του παρελθόντος έδωσαν τη θέση τους στα νεότερα χρόνια σε πολυτελείς ξενοδοχειακές μονάδες που ξεχωρίζουν ακριβώς λόγω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής τους.
Τα πολλαπλά οφέλη
Σε κάθε περίπτωση, η Ελλάδα προσφέρεται για υπόσκαφες κατασκευές λόγω της μορφολογίας του εδάφους, ενώ πολλαπλά είναι, σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες, τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα. Σε αυτά περιλαμβάνονται η τέλεια εναρμόνιση με το φυσικό τοπίο, ο βιοκλιματικός σχεδιασμός με την επίτευξη παράλληλα σταθερών θερμοκρασιών στο εσωτερικό τους, η αυξημένη προστασία από θόρυβο, σκόνη, ακτινοβολία, πυρκαγιά, αλλά και ακραία καιρικά φαινόμενα.
Ωστόσο, σήμερα η κατασκευή ενός υπόσκαφου κτιρίου απαιτεί υψηλή τεχνολογική γνώση, άρτιο σχεδιασμό και χρήση νέων υλικών και μεθόδων. Τα απτά αποτελέσματα πάντως μέσα από τα έργα σύγχρονων Ελλήνων αρχιτεκτόνων μπορούν να χαρακτηριστούν τουλάχιστον εντυπωσιακά, ενώ διακρίνονται και σε διεθνές επίπεδο.Εντυπωσιακά projects
Ενα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το «Amphitheater Project», το τουριστικό συγκρότημα της εταιρείας Sunnyland, συμφερόντων του επιχειρηματία Αριστείδη Μπελλέ, διά χειρός του πολυβραβευμένου αρχιτέκτονα Παύλου Χατζηαγγελίδη του 314 Architecture Studio.
Το project αναπτύσσεται σε ιδιόκτητη έκταση 22 στρεμμάτων στην περιοχή της Παλαιάς Επιδαύρου, δηλαδή σε απόσταση μιάμισης ώρα από την Αθήνα και μόλις 10 λεπτών από το εμβληματικό αρχαίο θέατρο. Πρόκειται για ένα υπόσκαφο συγκρότημα, αρμονικά ενσωματωμένο στο φυσικό τοπίο, που περιλαμβάνει 25 πολυτελείς ανεξάρτητες βίλες διαστάσεων 120-165 τ.μ. η καθεμία, με αποκλειστικές πισίνες, κήπους και εκπληκτικές βεράντες, ρεσεψιόν και καφέ-εστιατόριο, δύο τελεφερίκ για την εσωτερική μετακίνηση των θαμώνων, υποστηρικτικές υπηρεσίες κ.ά.
Ιδιαίτερα πρωτοποριακό είναι ένα ακόμη υπό κατασκευή ξενοδοχειακό συγκρότημα στον Ορνό της Μυκόνου από το γραφείο gnb architects (Ανδρέας Γιοβάνος, Σπύρος Μπούκας, Νίκος Παούρης). Οι αρχιτέκτονες εκμεταλλεύονται την άγρια ομορφιά του μυκονιάτικου τοπίου και διαγράφουν τη δική τους πρόταση για κατοίκηση κάτω από το έδαφος, πίσω από μια καμπύλη μονοκονδυλιά, το «Curved Line Residence».
Οπως αναφέρεται σχετικά, «η μονοκονδυλιά καμπυλώνει διαμορφώνοντας εσοχές πλήρους ιδιωτικότητας για τους επισκέπτες και εξοχές (πλοκάμια) στον άξονα της θέας που περικλείεται από το υγρό στοιχείο.
Το φως διέρχεται στο εσωτερικό του υπόσκαφου από τους φωταγωγούς καμπύλης μορφολογίας, οι οποίοι εκτονώνονται στο φυσικό έδαφος διαμορφώνοντας έναν “κήπο” με στοιχεία γλυπτικής διάθεσης». Βασικά υλικά είναι το σκυρόδεμα με τελική επιφάνεια από αδρό επίχρισμα λευκής απόχρωσης, ως μια αναφορά στον τόπο, ο επεξεργασμένος βράχος και το χυτό βοτσαλωτό δάπεδο στους υπαίθριους χώρους.
Εχοντας ολοκληρωθεί το 2018, το ξενοδοχειακό κατάλυμα «Tectonic Lodging» στη Ρόδο ήρθε να προσθέσει φρέσκο αέρα ανάμεσα στα εκατοντάδες τουριστικά συγκροτήματα του Νησιού των Ιπποτών.
Σχεδιασμένο από το γραφείο του νέου και διακεκριμένου αρχιτέκτονα Αριστείδη Ντάλα (Aristides Dallas Architects), βρίσκεται στους Πευκούς μετά τη Λίνδο, σε ένα σημείο όπου συναντιούνται δύο τεκτονικές πλάκες, με το ρήγμα που δεσπόζει στο τοπίο να αποτελεί την αφορμή της συγκεκριμένης σχεδιαστικής προσέγγισης. Προτάσσοντας την εξασφάλιση καλής θέας σε όλους τους χώρους του ξενοδοχείου, το κτιριακό συγκρότημα αναπτύχθηκε στο νοτιοανατολικό άκρο του οικοπέδου, κυριολεκτικά κρεμασμένο στο όριο της καθίζησης του εδάφους. Το πρώτο επίπεδο στεγάζει τους κοινόχρηστους χώρους και διαμορφώνεται ως μία δεύτερη επιδερμίδα του εδάφους. Το δώμα του φυτεύεται από τα ίδια φυτά που συναντάμε σήμερα στο τοπίο, τα σχίνια, ενώ συγχρόνως αποκτά γραμμικές εγκοπές-χαράξεις ως μία συνθετική υπενθύμιση της καθίζησης και του ρήγματος. Πάνω από το δεύτερο αυτό «έδαφος»… αιωρείται ένας γραμμικός όγκος από εμφανές σκυρόδεμα και στο κενό ανάμεσά τους τοποθετούνται τα δωμάτια. Σύμφωνα με τα αναφερόμενα στοιχεία του project, το ξενοδοχείο στους Πευκούς αποτελεί μία νέα σύγχρονη πρόταση τουριστικού καταλύματος που εστιάζει κυρίως στην εμπειρία της κατοίκησης και το βίωμα του τόπου και της ιστορίας του.
Κατοικίες από το μέλλον
Ο Αριστείδης Ντάλας και οι συνεργάτες του με τις δημιουργίες τους έχουν ήδη διαμορφώσει μια σειρά κατοικιών που συνιστούν την επιστροφή σε μια αδιαμεσολάβητη επαφή με το φυσικό τοπίο μέσα από εξαιρετικά πρωτοποριακές γραμμές. Ετσι, το γραφείο με έδρα στην Αθήνα και την Τήνο στοχεύει να θέσει την ελληνική αρχιτεκτονική σε νέα πρότυπα.
«Το έργο μας έχει χαρακτηριστεί ως πρωτότυπο και πρωτοποριακό, ωστόσο προτιμούμε να το θεωρούμε πρωτόγονο και διαχρονικό», όπως τονίζεται. Πάντως μέσα στα τελευταία χρόνια έχουν καταφέρει να δώσουν μια νέα αρχιτεκτονική ταυτότητα στην Τήνο -και όχι μόνο-, επαναπροσδιορίζοντας με αυθεντικότητα την ενσωμάτωση στο φυσικό περιβάλλον.
Ανάμεσα στα πρόσφατα έργα που ξεχωρίζουν περιλαμβάνεται το «Pool in rocks – House complex in Tinos», έξι υπόσκαφες κατοικίες σε γραμμική διάταξη που αναπτύσσονται η μία πλάι στην άλλη, ακολουθώντας την πορεία του ανάγλυφου. Σπηλιές σκαμμένες μέσα στη γη συνοδεύονται από όγκους που προεξέχουν από την πλαγιά σαν βράχια, δημιουργώντας ένα σύστημα από κενά και πλήρη. Οι υπαίθριοι χώροι των δωματίων ορίζονται από πρίσματα θυμίζοντας τους βράχους του τοπίου. Η φυγή προς τη θέα επιτυγχάνεται με μικρά ανοίγματα διατηρώντας της αίσθηση της σπηλιάς.
Το «The Lap Pool House», επίσης στην Τήνο, συστήνεται ως «κατοικία για μια κολυμβήτρια», έχοντας στο επίκεντρο την εντυπωσιακή πισίνα. Κατά την περιγραφή της, με έμπνευση από τα γεωφυσικά φαινόμενα που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του νησιού, η κατοικία αυτή αποτελεί μια επανερμηνεία της επίδρασης μεταξύ πέτρας και αέρα, ενώ αναδεικνύεται σαν μια σχισμή στο φυσικό ανάγλυφο. Ετσι, διαμορφώνονται χώροι αυτόνομοι και σε πλήρη έκθεση, την ίδια στιγμή που άλλοι στρέφονται στο εσωτερικό, απόλυτα προστατευμένοι, με το γραμμικό υδάτινο στοιχείο ανάμεσά τους να εισάγει τον παράγοντα της ρευστότητας. Αποτελώντας τελικά μνεία στις ποιότητες των συντελεστών που συνθέτουν το τοπίο και επιχειρώντας να επαναδιατυπώσει τη συνεχόμενη διάδραση μεταξύ των στοιχείων της φύσης.
Στην ίδια φιλοσοφία -του «ζωντανού διαλόγου» με το φυσικό τοπίο- αναπτύσσονται και τα άλλα projects, όπως το «Modern Caves in Crete» στην Κρήτη, το «Irene’s Farmhouse» στην Τήνο και το υπό κατασκευή «Twin Cave Houses in Tinos».
Από την άλλη, το γραφείο gnb architects ολοκληρώνει εντός του έτους μία από τις πιο πρωτοποριακές σχεδιαστικά βίλες στη Μύκονο, που έχει ήδη κερδίσει τις εντυπώσεις. Πρόκειται για το έργο «Ribbon» στην περιοχή Πυργί, το οποίο πράγματι θυμίζει μια κορδέλα που ξετυλίγεται προς τη θάλασσα, αποτελώντας ταυτόχρονα καλλιτεχνική παρέμβαση στο άγριο κυκλαδικό τοπίο. Αυτό άλλωστε, σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη γεωμετρία του οικοπέδου γέννησαν την κεντρική ιδέα για τον σχεδιασμό της. «Ο βράχος και ο άνεμος είναι τα μοναδικά αρχιτεκτονικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται, οτιδήποτε άλλο είναι τελείως περιττό.
Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται σε μια διαρκή αρμονική αλληλεπίδραση και ξεδιπλώνονται γραμμικά κατά μήκος του οικοπέδου, στροβιλίζονται, μαλώνουν, φιλιώνουν, βυθίζονται στη γη και αναδύονται πάλι, ώσπου καταλήγουν τελικά στη θάλασσα», αναφέρεται στο σημείωμα του γραφείου. «Ολη αυτή η χορογραφία γίνεται χωρίς το παραμικρό αποτύπωμα στο φυσικό τοπίο, σαν μια κορδέλα που ξετυλίγεται πάνω στον λόφο, σαν μια οχιά που κατέβηκε να πιει νερό στη θάλασσα»… Ετσι, όλη η κατασκευή «μοιάζει σαν ακουμπισμένη στον χώρο», ενώ «συνέπεια της διαμπερούς γραμμικής ανάπτυξης των τυπολογιών είναι η λειτουργική καθαρότητα, με τα όρια να έχουν εξαφανιστεί».
Επίσης διά χειρός του γραφείου gnb architects είναι και το έργο «3Cave Residence», που περιλαμβάνει τρεις ανεξάρτητες κατοικίες στο νησί της Κέας. Εδώ «η έντονη κλίση του φυσικού εδάφους οδήγησε τη σύνθεση να αναπτυχθεί σε τρεις στάθμες υπόσκαφων δομών, με στόχο τη διατήρηση των ιδιοτήτων του φυσικού περιβάλλοντος, την ένταξη της σύνθεσης στο τοπίο και την ενσωμάτωση αρχών βιοκλιματικού σχεδιασμού. Η σύνθεση μοιάζει να προκύπτει από τον τόπο ως μια αρχιτεκτονική μεταγραφή μουσικής αρμονίας, παρόμοια με τον ρυθμό ενός συνόλου κρουστών», σημειώνεται χαρακτηριστικά.
Το συγκρότημα διαρθρώνεται σε τρεις ζώνες έτσι ώστε όλες οι κατοικίες να έχουν απρόσκοπτη θέα προς τον κόλπο του Βουρκαρίου, με ευνοϊκό βορειοδυτικό προσανατολισμό, ενώ παράλληλα να εξασφαλίζεται η ιδιωτικότητά τους. Βασική επιδίωξη αποτέλεσε η ενοποίηση του εσωτερικού με τον υπαίθριο χώρο και την πισίνα, γεγονός που επιτυγχάνεται με τα μεγάλα υαλοστάσια των όψεων, τα οποία εξασφαλίζουν ταυτόχρονα επαρκή φωτισμό και καταργούν το όριο του μέσα – έξω.
Στα χαρακτηριστικά παραδείγματα υπόσκαφων κατασκευών περιλαμβάνεται ασφαλώς το «NCaved House», του γραφείου MOLD Architects. Η κατοικία βρίσκεται σε έναν μικρό απομονωμένο βραχώδη όρμο στη Σέριφο και σχεδιαστικά υπηρετεί την ιδέα δημιουργίας «ενός προστατευμένου καταφυγίου, σε μια τοποθεσία αφοπλιστικής θέας, αλλά ανοιχτά εκτεθειμένη στους ισχυρούς βόρειους ανέμους». Το έργο εμφανίζεται απόλυτα ενταγμένο στην πλαγιά.
Οι λιτές πινελιές κυριαρχούν στο πρωτοποριακό «Casa Katana», στην Κρήτη, που οφείλεται στο γραφείο KRAK Architects (Κωνσταντίνος Σταθόπουλος). Μοιάζει με μια στραβή γραμμή χαραγμένη στο τοπίο της νότιας Κρήτης.
Ενα γωνιακό υπόγειο σπίτι με ημιυπαίθριους χώρους διαβίωσης, πισίνα υπερχείλισης και ανεμπόδιστη θέα στο Λιβυκό πέλαγος. Το έργο πήρε το όνομά του από το ιαπωνικό σπαθί Katana παραπέμποντας σε ένα «κόψιμο» στους βραχώδεις σχηματισμούς.
Στα μεγαλύτερα projects αυτού του είδους κατατάσσεται και το φιλόδοξο «Hourglass Corral House» στη Μήλο, η πιο πρόσφατη προσθήκη των «μαντριών των Βορώνων», ένα έργο που ξεκίνησε πριν από δέκα χρόνια και τώρα περιλαμβάνει μια έκταση περίπου 90.000 τ.μ. Το έργο σχεδιάστηκε από την DECA Architects (Αλέξανδρος Βαΐτσος, Κάρλος Λοπερένα) με στόχο «την αποτελεσματική προστασία των άγριων φυσικών περιοχών, την ανάκτηση της παραγωγικής χρήσης των γεωργικών ζωνών και τον επαναπροσδιορισμό της εμπειρίας του ελεύθερου χρόνου μέσα στα ευρύτερα και σύνθετα περιβάλλοντα». Στο ίδιο αρχιτεκτονικό γραφείο οφείλεται και ένα από τα πρώτα υπόσκαφα έργα «νέας γενιάς», το «Aloni House» στην Αντίπαρο, που ολοκληρώθηκε το 2008.
Στο ίδιο νησί, την Αντίπαρο, κυριαρχεί το έργο «Αντίπαρος 1» του αρχιτεκτονικού γραφείου Tsolakis architects. Πηγή έμπνευσης ήταν η ξερολιθιά και το αποτέλεσμα κατάφερε να εντάξει το κτίριο στο ανάγλυφο του τοπίου μπροστά στην πανοραμική θέα προς την Πούντα της Πάρου.
Στη λίστα περιλαμβάνονται πολλές ακόμη δημιουργίες, όπως η «Κατοικία Λατύπι» του A31 architecture construction, που ολοκληρώθηκε πέρυσι και βρίσκεται στην τοποθεσία Χουλάκια της Μυκόνου, αλλά και το «Ξερολίθι» του γραφείου Sinas architects σε συνεργασία με την αρχιτέκτονα Μαρία Μαμούρα, ένα καλοκαιρινό σπίτι στη Σέριφο, που και αυτό εμπνέεται από τις ξερολιθιές.
Στο εξωτερικό
Η τάση των υπόσκαφων κατασκευών ακολουθείται σε πολλές χώρες του κόσμου, έχοντας προσφέρει σημαντικά νέα κτίρια αυτής της φιλοσοφίας. Ανάμεσα στα πιο χαρακτηριστικά θεωρούνται το «House on the Cliff» στην Ισπανία, από το γραφείο GilBartolomé.
Με την κυματιστή οροφή του που καλύπτεται από ψευδάργυρο, αυτό το σπίτι μοιάζει κομμένο σε έναν απότομο βράχο της Γρανάδας, παραπέμποντας σε αντίστοιχα έργα του διάσημου Καταλανού αρχιτέκτονα Αντονι Γκαουντί.
Ακόμη, το «Casa Aguacates» στο Μεξικό, από τον αρχιτέκτονα Φρανσίσκο Πάρντο, βρίσκεται σε ένα χωράφι αβοκάντο, σε μια αγροτική περιοχή περίπου δύο ώρες από την Πόλη του Μεξικού. Η κύρια ιδέα ήταν να υπάρχει η θέα στο δάσος, αλλά και να παραμείνει άθικτο το χωράφι αβοκάντο, οπότε αποφασίστηκε να «βυθιστεί» το σπίτι.
Υπόσκαφα, όμως, δεν είναι μόνο ξενοδοχεία ή κατοικίες, αλλά και ένα μουσείο. Σε μια ήσυχη παραλία κατά μήκος της ακτής του κόλπου Bohai της βόρειας Κίνας, το UCCA Dune Art Museum είναι λαξεμένο στην άμμο.
Η απόφαση για τη δημιουργία του μουσείου τέχνης κάτω από τους αμμόλοφους που το περιβάλλουν γεννήθηκε «τόσο από τη βαθιά ευλάβεια των αρχιτεκτόνων για τη φύση όσο και από την επιθυμία τους να προστατεύσουν το ευάλωτο οικοσύστημα αμμόλοφων που σχηματίζεται από φυσικές δυνάμεις εδώ και χιλιάδες χρόνια». Ετσι, λόγω του μουσείου, αυτοί οι αμμόλοφοι θα διατηρηθούν αντί να ισοπεδωθούν για να δημιουργηθεί χώρος προς ανάπτυξη ακινήτων με θέα στον ωκεανό…
